شرایط متغیر و چالش برانگیز قرن بیست و یکم به طور قابل توجهی بر اقتصاد، جامعه و محیط های طبیعی ما تأثیر گذاشته است. در هزاره سوم جهان شهری، دستیابی به توسعه از طریق دانش و خلاقیت میسر می-باشد.
در سال های اخیر «حوزه های دانش» گسترش یافته اند. امروزه نسل دانش در قالب فن آوری و نوآوری به عنوان یک داروی سازگاری با تغییرات و مدیریت چالش ها تلقی می شود. تولید دانش، به عنوان یک اولویت برای بسیاری از کشورها شناخته شده است. رویکرد دانش بنیان به جنبه های علمی و فن آوری در جامعه موجب توسعه شهرهای دانش بنیان و خلاق شده است. شهرها به عنوان مراکز توسعه به موتور توسعه یعنی اقتصاد خلاق و اقتصاد دانش بنیان نیازمند می باشند.
شهرها در طول تاریخ به طور پیوسته محل تغییر و تحولات بنیادی تمدن بشری بوده و به عنوان خاستگاه خلاقیت، تمدن و توسعه هستند. آن ها از گذشته های دور ابزاری برای تحرک، تمرکز و مجرای تفکرات خلاق بوده اند. شهرها تفکرات (اندیشه) را به نوآوری های تکنیکی و هنری، اشکال جدید تجارت و صنایع و اقدامات تامین کننده رفاه، اجتماع و تمدن بشری تبدیل کرده اند. شهرها به عنوان مکان های مهم اقتصادی و جمعیتی گزینه هایی گوناگونی برای دستیابی به شهرهای دانش بنیان دارند؛ ارتباط مستقیم آن ها با فناوری، علم، ایجاد شغل پویا و نوآور، فناوری، نیروهای فکری، خلاقیت تولید و کسب و کار و ایجاد درآمد پایدار مد نظر می باشد.
در شهرها رابطه بین خلاقیت، سرمایه انسانی و نرخ رشد و توسعه نشان می دهد که پرورش، جذب و حفظ دانش دانشمندان به حوزه های دانش، نیرویی از توسعه اقتصادی موفق و پایدار است که موجب شکل گیری طبقه خلاق مروجان دانش و صنایع نوآورانه دانش در سطح جامعه می گردد. به همین ترتیب در دهه اخیر اهمیت جذب خلاقان با استعداد برای نوآوری و تولید دانش در بسیاری از سیاست های توسعه ای برجسته شده است. هبستگی و پیوند بین نخبگان علمی/ خلاق، سرمایه گذاران و حکمروایان (مدیریت محلی) فضای مناسبی برای شکل گیری مفهوم جدیدی در جامعه تحت عنوان “شهر دانش بنیان” را فراهم می آورد.
یک شهر مجموعه ای از عوامل به هم پیوسته اجتماعی، فرهنگی، طبیعی و نظایرآن است که در بستر محیط مکانی – فضایی شکل گرفته است، شهرهای یک جامعه که دربردارنده فرهنگ ها، آداب و رسوم و مرکز استعدادهای گوناگونی هستند، هر یک ظرفیتی خاص در برخی از زمینه های نوآورانه در اقتصاد خلاق دارند. توسعه فعالیت های اقتصادی خلاقانه و متکی به دانش برای بسیاری از شهرهای یک هدف است و اقتصاد دانش بنیان در سطح شهر با ایجاد یک محیط پایدار هوشمند شهری ارتباط مثبت دارد. علاوه بر این، خدمات اجتماعی پایدار و حمل و نقل محلی پایدار مهمترین مولفه توسعه شهری دانش بنیان محسوب می گردد.
خلاقیت‌در‌شهرها معمولاً‌به اندیشه های‌مرتبط‌با فرهنگ، هنر، دانش و یادگیری‌اطلاق می شود و منبع مهم تغییر، نوآوری، توسعه پایدار، چشم اندازسازی، پیش بینی، و بازساخت می باشد.
شهر خلاق از نظر مفهومی دربرگیرنده مجموعه ای از کسب وکارها، افراد، و عناصر حمایت کننده از نوآوری و خلاقیت در درون محدوده یک شهر یا یک منطقه است که ارتباط تنگاتنگی با توسعه اقتصاد دانش بنیان و توسعه اجتماعی و فرهنگی از طریق خلاقیت و نوآوری در شهر دارد. شهرهای خلاق گرایش های جدیدی در هنر و فرهنگ ایجاد می کنند، نوآوری و صنایع خلاق را از طریق فعالیت های خلاقانه هنرمندان و شهروندان عادی ارتقا می بخشند، و دارای قابلیت های مردمی (استعداد همکاری جمعی) جهت یافتن راه حل هایی برای مسائل اجتماعی می باشد.
شهر؛ مکانی است که در آن ترکیبات نوینی از فرهنگ ها و اقتصادها در حال ظهور و توسعه است و فرهنگ کالایی برای توسعه اقتصاد شهرها و اقتصاد فرهنگی خلاق آن می باشد. ارتقای فرهنگ گردشگری شهری، به عنوان چشم انداز بسیاری از طرح های توسعه شهری با کارکرد ویژه و برای تنوع بخشی اقتصادی، توسعه متوازن زیستی و پایدار، جایگزینی و کاهش صنعت آلاینده در نظر گرفته می شوند. در عصری که پیشرفت اقتصادی تحت لوای صنایع بزرگ نمی تواند پیشران یک کشور باشد، توجه ویژه به خلاقیت و صنایع خلاق در هر یک از شهرهای یک کشور در حال توسعه می تواند ضامن حفظ فرهنگ و اقتصاد آن کشور باشد. در این شهرها پیوند میان مردم، صنعت و فرهنگ در قالب صنایع فرهنگی بروز می یابد. در عصر پسامدرن، اقتصاد فرهنگی نقش حائز اهمیتی در توسعه اقتصادی شهرها دارد و دلیل این امر تاثیرگذاری پر رنگ متغیر های اقتصاد فرهنگی در برنامه های تحول اقتصادی شهرهای جهان می باشد. در همین راستا در سده بیست و یکم، جذب نخبگان و استعدادهای خلاق به یکی از مهم ترین ابزارهای شهرها برای رشد و بالندگی اقتصادی تبدیل کرده است.
شهر خلاق شهری است که در بردارنده فعالیت های نوآورانه است و جذب افراد خلاق موجب قدرتمند شدن شهر و بالندگی اقتصادی آن می‌گردد. طبق این رویکرد نقش سرمایه انسانی که یک نیروی بالقوه و منبع نوآوری است و نیز محیط جغرافیایی مناسب به عنوان زمینه های مورد نیاز یک شهر خلاق معرفی می شوند.
خلاقیت و نواندیشی توسعه پایدار محیطی و مکانی با رویکرد بهره گیری از خلاقیت در کارآفرینی شهری و ایجاد مشاغل جدید (تنوع بخشی اقتصادی و همسان سازی محیط شهری با اشتغال شهری) در جوامع متراکم شهری در راستای رفع معضل بیکاری و ارتقای رفاه و کیفیت زندگی شهری از پیدایش ایده های تازه و بکر با ظاهری نوآورانه و آفرینشی نوین در حوزه های فرهنگی، صنایع بومی و هنری حکایت می کند، که این فکر خلاق و شکوفایی اقتصادی درون جامعه وجود دارد (اقتصاد درون زا و مقاومتی) و نیاز به یک بستر مناسب برای شکوفایی و جهش اقتصاد محلی و منطقه ای دارد. خلاقیت یکی از ارکان پیشرفت است و مادامی که این رکن در هر زمینه‌ای مدنظر قرار گیرد، سبب پویایی آن خواهد بود. پیشرفت اقتصاد مکانی در پرتو توجه به صنایع خلاق از جمله مسیرهای تعالی اقتصاد خلاق آن مکان می باشد، با توجه به ظرفیت فراوان در ایران اسلامی در حوزه های مرتبط با صنایع فرهنگی و خلاق، توجه خاص به شهرهای فرهنگ پرور کشور و رشد و توسعه اقتصاد خلاق در آن ها می تواند در زمینه اقتصاد داخلی اثرگذار باشد. تمرکز، تنوع و پویایی و تحرک در محیط های شهری با جذب نخبگان (نخبگان فکری و نخبگان مالی) منجر به خلاقیت، نوآوری و جهش اقتصادی شهر ها می شود، و این امر به پویش اقتصاد فرهنگی شهرها می انجامد (جشنواره ها، نمایشگاه ها، برندسازی شهری، زنجیره اقتصاد مکانی و منطقه ای).
در سالیان اخیر بحث در مورد رقابت پذیری مناطق از “متغیرهای مکانی سخت” نظیر انباشت اقتصادی و سطوح اجاره داری به فضاهای اداری، قابلیت دسترسی، تسهیلات فنی و ترافیکی، سیستم های مالیاتی ملی و محلی به سمت “متغیرهای مکانی نرم” (فرهنگی- هنری- ادبی) تغییر جهت داده است. از این متغیرهای مکانی نرم می توان امکانات مسکونی، خدمات رفاهی فرهنگی و زیبایی شناختی، گردشگری، جستجوی سبک-های زندگی (آیین و رسوم)، تنوع قومی و نژادی، چشم اندازهای زیبای فرهنگی و ایجاد مکان های عمومی برای اهداف تفریحی و تجاری را برشمرد. هسته اصلی اقتصاد خلاق شامل تبلیغات، معماری، هنرها و ابزارهای هنرهای تجسمی و عملکردی، موسیقی، ناشران، بازی های کامپیوتری، رادیو و تلویزیون است. فضاهای عمومی بازگسترده، وجود پارک های متعدد، ساخت و ارتقای مکان های عمومی و فضاهای مدنی جدید و کیفیت آنان، توسعه ساختار جذب گردشگر، فرصت های راهبردی برای عمل کارآفرینی و زیرساخت های فرهنگی و خلاقیت خــوشــه هــای توسعه شهری و روابط فضایی در محیط های شهری است.
برنامه ریزی برای توسعه شهری مبتنی بر دانش و الگوی توسعه جدید یعنی “توسعه شهری مبتنی بر دانش” چشم انداز بلند مدت در فرآیند توسعه شهرهای دنیا می باشد. در اقتصاد دانش جهانی، صنایع و دانش خلاق به عنوان عوامل اصلی بهبود وضعیت فعلی و توسعه مطلوب آینده به طور گسترده مد نظر سیاست گذاران، مدیران و حکمروایان می باشد. نقش کریدورهای فن آوری و تجمع جغرافیایی خلاقیت و نوآوری (اقتصاد و توسعه دانش محور و دانش بنیان در مراکز شهری و اقتصاد منطقه ای برای ایجاد ارتباطات و هم افزایی مؤثر است. سهولت کسب و کار، سیاست های حوزه IT در دگرگونی و تحول اقتصادی در شهر و نتیجه بخش بودن و کارآفرینی شهری بر مبنای خلاقیت ضروری می باشد. گسترش فعالیت های خوشه ای، دسترسی به زیرساخت ها و جذابیت های سرمایه های گذاری متکی بر افزایش سرمایه در تحقق و توسعه شهرهای دانش بنیان مؤثر بوده و مدیریت شبکه ای کارآفرینان خلاق و تبدیل ایده ها به ابدعات و نوآوری های تجاری خود ظرفیت مهمی برای ایجاد یک شهر دانش بنیان است.
فرضعلی سالاری سردری-کنشگر برنامه ریزی و توسعه منطقه ای منبع: روزنامه دنیای اقتصاد