متاسفانه بیشتر سیاستگذاری ها در کشور ما بر مبنای مدیریت منابع آب و برداشت آن بوده و کمتر به بهره وری اقتصادی آب اهمیت داده می شود. به عبارت دیگر، بیشتر روی راندمان آبیاری و نیز بهره وری آبی محصول تمرکز می شود در حالی که اگر در دیدگاه کلان اقتصادی کشور روی بهره وری اقتصادی آب تمرکز شود، با ایجاد صنایع با ارزش افزوده بسیار زیاد اما کم مصرف آبی، می توان به نتایج دلخواه رسید.
خشکسالی و کم آبی در ایران یـک واقعیـت اقلیمی اسـت و با توجه بـه روند روزافـزون نیـاز بخش های مختلف به آب، مشکل خشکسالی حادتر خواهد شد. حال با توجه به این وضعیت باید با استفاده از روش هایی برای حفظ منابع موجود کشور تلاش شود و تحقق این مهم با استفاده از مصرف آب در بخش های مختلف مانند صنعت، کشاورزی، خانگی و… دشوار به نظر می رسد. یکی از راهکارهای مهم در این حوزه صرفه جویی در مصرف آب است که بارها توسط کارشناسان مطرح شده است.
به گزارش جهان اقتصاد، کاهش منابع آبی، تغییر تـدریجی سهم مـصارف آب در بخـش کـشاورزی بـه دیگـربخش های مصرف و جایگزینی کشت گیاهان با ارزش بـالاتر نـسبت بـه گیاهان راهبردی، شرایط را به سمت ناامنی غذایی سوق می دهـد. از سوی دیگر عدم بهره وری مناسـب از آب و افـزایش سرانه آب برای هر نفر به مرور زمان منجر به خشک شدن رودخانه ها، دریاچه ها و همچنـین افت سطح آب زیرزمینی شده است. درحال حاضر بسیاری از کشورهای جهان برای تولیـد غذا با استفاده از منابع آب موجود با چالش بزرگی روبرو هستند، بنابراین باید به سمت بهره وری مناسب آب حرکت کرد. با توجه به ضرورت این موضوع خبرنگار جهان اقتصاد با علی قنادی اسلامی، کارشناس حوزه آب و انرژی به گفتگو پرداخته است که در ادامه شما را به خواندن این مطلب دعوت می کنیم.
**مقایسه بهره وری آب در ایران و کشورهای مختلف جهان
این کارشناس حوزه آب اظهار کرد: برای بررسی موضوع بهره وری آب با چندین سوال از جمله بهره وری آب و بهره وری آبی محصول چیست؟ بهره وری اقتصادی آب چیست؟ چرا این شاخص ها برای کشور ما دارای اهمیت زیادی است، مواجه هستیم.
علی قنادی اسلامی افزود: بر اساس پیش بینی های سازمان ملل، اگر مصرف آب در دنیا به همین صورت ادامه یابد، تا قبل از سال ۲۰۳۰ حدودا دو سوم جمیعت جهان با تنش های آبی روبرو می شوند که هم ناشی از افزایش جمعیت، تغییر الگوی مصرف و نیز تغییرات آب و هوایی است.
وی درادامه به تعریف بهره وری آبی اشاره کرد و گفت: بهره وری آبی محصول (CWP) CROP WATER PRODUCTIVITY که عمدتا برای محصولات کشاورزی به کار می رود، میزان کیلوگرم محصول تولید شده کشاورزی به ازای آب مصرف شده تعریف می شود. این شاخص در کشور ما در زمان های مختلف و استان های متفاوت و برای محصولات مختلف کشاورزی، مقدار متفاوتی دارند. بهره وری آبی محصول بالاتر، به معنی محصول بیشتر در مقابل مصرف آب کمتر است.
این کارشناس حوزه آب و انرژی ادامه داد: بهره وری اقتصادی آب درهر کشوری از تقسیم میزان کل تولید ناخالص داخلی آن کشور به کل میزان آب مصرفی یا برداشت شده آن کشور به دست می آید.(که به آن میزان تولید ناخالص داخلی به ازای رد پای آب هم گفته می شود). درآمد بالاتر یا کاهش مصرف آب، می تواند شاخص بهره وری اقتصادی آب را افزایش دهد.
وی افزود: افزایش این شاخص باعث بهبود کیفیت زندگی ، افزایش رفاه اجتماعی مردم جامعه و نیز کاهش پیامدهای زیست محیطی ناشی از فعالیت های اقتصادی می شود. این شاخص در بخش های مختلف برای هر کشوری می تواند متفاوت باشد و این عدد برای کشاورزی یا صنایع خودروسازی یا فولاد و سیمان می تواند با تفاوت زیادی همراه باشد.
** افزایش برداشت آب از منابع آب های تجدید پذیرکشور
قنادی بیان کرد: طبق آمار بانک جهانی و فائو، در حال حاضر میزان برداشت آب از منابع آب های تجدید پذیر در کشور بسیار بالا است و مطابق معیارهای سازمان ملل، اگر میزان برداشت آب از منابع آب های تجدید پذیرهمچون کشور ما بیش از ۴۰ درصد باشد، آن کشور در حالت تنش آبی شدید تعریف می شود.
وی افزود: همانگونه که از تعریف بهره وری اقتصادی آب مشخص است برای بالا بردن آن، دو راه بیشتر وجود ندارد یا میزان مصرف اب کاهش یابد (مخرج کسر کوچک شود) و یا میزان درآمد ناخالص داخلی افزایش یابد.(صورت کسر بزرگ شود) .در جدول زیر میزان بهره وری اقتصادی آب برای برخی کشورها آمده است.(آمار از بانک جهانی)
| آمریکا | استرالیا | بحرین | ایران | امارات | کویت | دانمارک | کشور |
| ۳۵ | ۷۸ | ۷۱ | ۵> | ۹۱ | ۱۸۳ | ۵۱۳ | بهره وری اقتصادی آب$ |
| ۲۰۱۰ | ۲۰۱۵ | ۲۰۰۳ | ۲۰۰۴ | ۲۰۰۵ | ۲۰۰۲ | ۲۰۱۲ | آمار سال |
این کارشناس حوزه آب و انرژی گفت: میزان بهره وری اقتصادی آب در بخش های مختلف برای هر کشوری متفاوت است، به طوری که طبق آمار بانک جهانی در سال ۲۰۱۸ مثلا برای ایران میزان بهره وری در بخش کشاورزی کمتر از نیم دلار به ازای هر متر مکعب و برای صنایع ۱۵۱ دلار و برای بخش خدمات حدود ۲۷ دلار به ازای هر متر مکعب بوده است.( حدود نود درصد آب در بخش کشاورزی استفاده میشود.) در حالی که این ارقام برای کشوری همچون کویت به ترتیب، حدود نیم دلاربرای کشاورزی، ۱۵۰۰ دلار برای صنایع و ۸۱ دلار در بخش خدمات است.
قنادی اظهار کرد: نکته قابل توجه این است که در کشور کویت ، فقط ۵۴ درصد از آب برای مقاصد کشاورزی و آبیاری، حدود ۲درصد برای صنایع و ۴۴ درصد برای خدمات استفاده می شود.
وی افزود: همان گونه که در جدول بالا دیده می شود، کشورهایی چون کویت، امارات و بحرین که از نظر بارش و منابع آبی متعارف، نسبت به ایران، در شرایط بدتری بسرمی برند، دارای بهره وری اقتصادی آبی بالاتری هستند.
این کارشناس حوزه آب و انرژِی عنوان کرد: طبق آمار بانک جهانی و فائو، حدود ۳۶ درصد از جمعیت جهان در مناطق با کمبود آب زندگی می کنند و حدود ۲۰ درصد از تولید ناخالص جهانی هم در مناطق کم آب تولید می شود.
قنادی گفت: بالاترین میزان بهره وری اقتصادی آب را لوگزامبورگ با ۱۳۰۷ دلار به ازاء هر متر مکعب آب مصرفی و تاجیکستان با کمتر از یک دلار(۰.۴) کمترین میزان بهره وری را دارند.( آمار بانک جهانی۲۰۱۰) .البته طبق برخی تخمین ها حدودا ۱۸ هزار میلیارد متر مکعب( هیجده هزار کیلومتر مکعب) به صورت سالیانه در دنیا آب برای تولید غذا و محصولات کشاورزی مصرف می شود.
وی با بیان این که مزیت رقابتی در هر کشور تعیین می کند که کدام صنایع در آن کشور باید احداث شده و یا توسعه یابد و یا اینکه از توسعه و احداث آن ها اجتناب شود، اظهار کرد: از نظر سازمان های بین المللی در بخش آب، یکی از شاخص های توسعه برای کشورها، کاهش سهم آب مصرف شده یا برداشت شده در بخش کشاورزی و افزایش سهم آن در بخش صنعت است.
این کارشناس حوزه آب و انرژی بیان کرد: البته میزان بهره وری اقتصادی آب و سایر پارامترهای اقتصادی و زیست محیطی ، برای کشورهای توسعه یافته تعیین می کنند که کدام صنایع اجازه احداث و یا توسعه را دارند و یا اینکه ترجیح می دهند محصولاتی که عمدتا حجمی هستند وارد کرده و طی فرآیندهایی تبدیل به محصولات با ارزش افزوده بالا با مصرف آب پایین کنند. عمده صنایع هایتک از جمله این دسته صنایع است که در آن ها فناوری و نوآوری نقش بسیار بیشتری در قیمت تمام شده محصول نسبت به انرژی و مواد اولیه ایجاد می کند.
قنادی گفت: یکی ازاصلی ترین تفاوت های بین بهره وری آبی محصول کشاورزی با بهره وری اقتصادی آب این است که به دلیل دانش و توسعه فناوری و تکنولوژی تقریبا می توان گفت محدودیت بسیار کمتری برای افزایش میزان بهر وری اقتصادی آب نسبت به زمان وجود دارد در حالی که میزان بهره وری آبی محصول اینگونه نیست . به طور مثال با تغییر صنایع یک کشور از صنایع پر مصرف آب همچون سیمان و فولاد به صنایع هایتک و نرم افزاری، میزان بهره وری اقتصادی آب هم افزایش چشمگیری پیدا می کند. به عبارت دیگر حتی برای کشورهای بسیار توسعه یافته در زمینه کشاورزی، افزایش بهره وری آبی محصول از یک حدی بالاتر امکان پذیر نیست یا نیاز به متحمل شدن هزینه های بسیار گزاف دارد اما برای افزایش بهره وری اقتصادی آبی در صنایع، این امکان وجود دارد و با تغییر ساختار در صنایع و نوآوری می توان، مقدار ارزش افزوده را بسیار بالا برد.(بهره وری آبی محصول همان کیلوگرم محصول تولید شده به ازاء آب مصرف شده است.)
وی گفت: یکی دیگر از شاخص های مهم بهره وری آبی اشتغال است. در کشور ما به دلیل پایین بودن راندمان آبیاری ، پایین بودن بهره وری آبی محصول نسبت به کشورهای توسعه یافته و همچنین بخاطر پایین بودن بهره وری اقتصادی آب، میزان بهره وری آبی اشتغال نیز پایین است . به عبارت دیگر علیرغم مصرف بسیار بالای آب در بخش کشاورزی، اما میزان اشتغال در این بخش نسبت به میزان آبی که مصرف می شود، حتی از صنایع پرمصرف آب نیز کمتر است.
این کارشناس حوزه آب و انرژی بیان کرد: نباید این نکته نادیده گرفته شود که به طور مثال برای ایجاد هر شغل در برخی صنایع بالا دستی مثل پالایشگاهی و پتروشیمیایی نزدیک به یک میلیون دلار نیازاست اما در بخش کشاورزی با همین مبلغ بیشتراز چنده ده شغل می توان ایجاد کرد!
قنادی گفت: همان گونه که نمودار شماره یک نشان می دهد، میزان درصد اشتغال در ایران در بخش کشاورزی در سالیان گذشته کاهش یافته است . (علیرغم بالا رفتن مصرف آب)
وی تصریح کرد: متاسفانه بیشتر سیاستگذاری ها در کشور ما بر مبنای مدیریت منابع آب و برداشت آن بوده و کمتر به بهره وری اقتصادی آب اهمیت داده می شود. به عبارت دیگر، بیشتر روی راندمان آبیاری و نیز بهره وری آبی محصول تمرکز می شود در حالی که اگر در دیدگاه کلان اقتصادی کشور روی بهره وری اقتصادی آب تمرکز شود، با ایجاد صنایع با ارزش افزوده بسیار زیاد اما کم مصرف آبی، می توان به نتایج دلخواه رسید.
این کارشناس حوزه آب و انرژی ذکر یک نکته را ضروری دانست و افزود: در کشورهای توسعه یافته، بخش زیادی از رشد اقتصادی آن ها مدیون بالا بردن بهره وری اقتصادی در این کشور ها است.
قنادی در توضیح نمودار فوق بیان کرد: با دقت به نمودار شماره ۲ می بینیم که در آفریقا و آسیا میزان تولید ناخالص داخلی حاصل از کشاورزی نسبت به کل تولید ناخالص داخلی آنها عدد بزرگتری در مقایسه با قاره های اروپا و آمریکاست که نشان دهنده این است که در اروپا و آمریکا، بیشترین تولید ناخالص داخلی آن ها از بخش های غیر کشاورزی به دست می آید که عمدتا ارزش افزوده بسیار بالاتری نسبت به کشاورزی و نیز مصرف آب کمتری دارد. .
وی ادامه داد: اگر به آمارهای بانک جهانی دقت کنیم (جدول شماره۲)، ایران در سال ۲۰۱۷ از نظر تولید ناخالص داخلی در رتبه ۲۷ جهانی قرار داشت اما از نظر تولید ناخالص داخلی در بخش کشاورزی در همین سال در رتبه شانزدهم جهانی جای گرفته است. جالب این است که برای کشورهای توسعه یافته همچون انگلیس، علیرغم رتبه ششم جهانی در تولید ناخالص داخلی اما در رتبه ۳۶ جهانی از نقطه نظر تولید ناخالص داخلی در بخش کشاورزی قرار گرفته است.(سایر کشورهای توسعه یافته هم این گونه هستند) و باید گفت یکی از دلایل مصرف کمتر آب نیز در این کشورها همین است.(تمامی کشورهایی که در جدول زیر آمده است، نسبت به ایران از نقطه نظر بارش و منابع آب تجدید پذیردر وضعیت بهتری از ایران قرار گرفته اند.)
این کارشناس حوزه آب و انرژی بیان کرد: مطابق آمار بانک جهانی درصد اشتغال در بخش کشاورزی در کشور حدود ۱۸ درصد است که این مهم نشان می دهد، بهبود وضعیت آبی کشور با کاهش سهم اقتصاد کشور از کشاورزی و رفتن به سمت صنعت، به دلیل درصد بالای اشتغال در این بخش به سادگی و در مدت زمان کوتاه، امکان پذیر نیست.
وی اظهار کرد: مطابق جدول ۲، بهتر شدن رتبه تولید ناخالص داخلی ایران به عنوان یک کشور کم آب، در بخش کشاورزی نسبت به رتبه کلی کشور در تولید ناخالص داخلی در مقایسه با کشورهای توسعه یافته، به معنی دور شدن از توسعه پایدار و نیز بحرانی شدن بیشتر وضعیت آبی در کشور ( در صورت ادامه همین وضعیت) است.
| هلند | آلمان | ایران | انگلیس | ژاپن | نام کشور |
| ۱۸ | ۴ | ۲۷ | ۶ | ۳ | رتبه کلی در تولید ناخالص داخلی |
| ۳۸ | ۳۱ | ۱۶ | ۳۶ | ۱۳ | رتبه در تولید ناخالص داخلی بخش کشاورزی |
قنادی با بیان این که افزایش امنیت آبی و گذر از تنش ها و بحران آبی تنها با تکیه بر افزایش بهره وری اقتصاد آبی ممکن است، گفت: افزایش سهم تولید ناخالص داخلی در بخش صنعت نسبت به کشاورزی امکان پذیر است.
منبع: روزنامه جهان اقتصاد